Bruisvat 2, voorjaar 2000

door Ebeth van Loon

“Ethical Managing: Rules and Results”. Op de kaft van het gele werkboek voor het blok bedrijfsethiek, onthulde zich in één oogopslag de werkwijze van haar ethische inhoud. Deze luidde: er is sprake van ethisch handelen als er vanuit bepaalde principes of algemene regels wordt gewerkt. Of; iets is ethisch wanneer de juiste resultaten verkregen worden. De ‘regel’ benadering is te vinden bij de zogenaamde Formalisten, de ‘resultaat’ benadering bij de Utilisten. Om één en ander te verduidelijken, werd ons tijdens het eerste college het volgende merkwaardige verhaal voorgelegd.

De groep in de grot

Een groep mensen is een onderaardse grot ingegaan, bij de zee. Als zij binnen zijn trekt het water op; het wordt vloed. Door het gat waar ze naar binnengekomen zijn komt water opzetten. Ze kunnen geen kant meer op, de verdrinkingsdood lijkt voor de hele groep nabij. Maar zie, er blijkt een hoger gelegen gat te zijn. Om daar echter uit te komen, zal iemand als ladder voor de anderen gebruikt moeten worden en daarom als enige alsnog in de grot verdrinken.

Wat is hier ethisch? Het principe dat iedereen van gelijke waarde is, en dat niet één voor de anderen mag worden opgeofferd, of is het ethisch om voor het principe van een maximaal resultaat te kiezen? De eerste keuze zal als gevolg hebben dat de hele groep omkomt. Maar besluit men voor de tweede optie, dan zal dat betekenen dat een onschuldige de dood zal vinden, wat tegen een aantal zeer fundamentele principes ingaat. Voor deze tweestrijd werden wij geplaatst en menigeen zat er dan ook met licht uitpuilende ogen bij. Menselijke waarden zijn belangrijk, maar het behouden van een maximaal aantal levens ook, hoe is dit op te lossen?!

Als ik dit vier jaar na dato - als een wat oudere en wijzere jongedame - bekijk, vallen een aantal zaken op. Er worden bepaalde vooraf vastgestelde regels toegepast op een situatie, om vervolgens te kunnen beoordelen welke handeling ethisch zou zijn. Hierbij lijkt de resultaten-benadering nog het minst bepaalde regels in zich te dragen, maar in wezen is zij hetzelfde als de regelbenadering; bij beide wordt vóóraf vastgelegd vanuit welke criteria iets ethisch te noemen is. Wordt aan deze criteria voldaan, dan is het oké. Stel je eens voor; de afgestudeerde bedrijfsethici die nu rondlopen in verschillende organisaties. In tweestrijd tussen hun voorkeuren voor principes of resultaatgerichtheid. Wie weet lukt het af en toe beide te combineren. Maar hoe dan ook is hun ethisch speelveld bij voorbaat stevig afgebakend.

Analoog aan deze werkwijze richting ethiek, kan de verzorging van een plantje genomen worden. Zoals ethiek tot bloei kan komen door de criteria van de resultaat- dan wel regelmethode te volgen, zo kan een plantje tot ontwikkeling komen door je aan een aantal vooraf bekende regels te houden. Zo moet het ongeveer twee keer per week water krijgen, voldoende licht en zo nu en dan is het goed wat extra Pokon te gebruiken (oh ja; en vriendelijke bejegening van het plantje in woord en gebaar) Wordt aan deze criteria voldaan, dan zal het plantje zich optimaal kunnen ontwikkelen.

Maar ethiek bevindt zich op een ander levensvlak dan de plantenwereld, namelijk het gebied van de vrijheid. Ieder mens draagt het unieke, specifiek menselijke vermogen in zich om vanuit inzicht in zijn eigen drijfveren en de omgeving om hem heen, een keuze te maken. Door dit vermogen kan de mens dus ook verantwoordelijkheid dragen en is hij schepper van moraliteit. Dit zal ik aan de hand van een voorbeeld trachten te verduidelijken, waarbij ik gebruik maak van de stappen die Rudolf Steiner onderscheidt bij een vrije morele daad:

- Jan in de grot ziet het water stijgen en paniek uitbreken bij een aantal mensen;
- er komt bij hem een gevoel van medelijden voor deze anderen op, wat hij op hen richt;
- vervolgens gaat hij verschillende mogelijkheden na om te kijken wat er gedaan kan worden;
- uit de mogelijkheden neemt hij één die van toepassing is op de situatie;
- vervolgens gaat hij tot actie over. Dat kan in dit geval zijn het zichzelf als trap opwerpen, zodat de anderen via hem naar het gat boven kunnen;
- hierbij moet hij rekening houden met de natuurwetten die spelen; voor het optillen van een zware vrouw heeft hij bijvoorbeeld hulp van een ander nodig.

De morele daad die Jan hier ondernomen heeft bestaat eruit dat hij heeft helpen voorkomen dat de anderen verdrinken. Hierbij kan hij niet zomaar een willekeurige actie ondernemen, want hij moet rekening houden met de natuurwetten die gelden. Een praktisch onderdeel van de morele daad, die nodig is om deze te kunnen volbrengen. Hierdoor kan de situatie veranderen. Het is een ethische daad te noemen, niet omdat Jan voldoet aan bepaalde formalistische- of utilistiche principes, maar omdat hij vanuit een eigen, bewuste keuze tot deze daad komt. Alleen het medelijden dat uit hem zelf ontspruit is zijn drijfveer voor deze handeling. Daarmee is het een moreel-vrije daad te noemen. Doordat dit besluit uit Jan zelf voortkomt, is het een scheppende daad. Jan is de oorzaak van deze daad; had hij dit niet besloten, dan was deze daad niet gekomen. In het verlengde hiervan kan je zeggen dat ontwikkeling op het gebied van ethiek voor elke stap afhankelijk is van de vrije keus en het scheppende vermogen van de mens.

Deze fundering van ethiek in het vrije individu heeft een radicale betekenis. Zo kan het zijn dat een bankovervaller een hogere ethiek heeft dan een vrijwilliger die collectes houdt voor kankerbestrijding.

Tenslotte: dat wij bij bedrijfsethiek de regels van het formalisme en utilisme aangereikt kregen als handvaten is veelzeggend. Daarmee krijgt ethiek haar fundament namelijk niet in de mens zelf, maar in opgestelde regels die hij/zij kan opvolgen. Een Oud-testamentische werkwijze eigenlijk; de geboden worden van buitenaf aan de mens opgedragen. Hoog tijd voor een nieuw boekje, nieuwe kaft. “Ethical managing; specific actions of individual free choice”. Christelijk anarchisme. Lesstof voor deze tijd.